موسیقی اصیل و سنتی ایرانی براساس اصول و نظم خاصی شکل گرفته است که به آن ویژگی خاص و شاید متمایزی نسبت به دیگر انواع موسیقی در جهان می دهد. بخش مهمی از این نظام در موسیقی ایرانی را سه مفهوم گوشه، دستگاه و ردیف شکل می دهد که در زیر به توضیح و تعریف آنها می پردازیم.
ابتدا بهتر است که برای ساده سازی سه مفهوم گوشه، دستگاه و ردیف را یک سلسله یا زیرمجموعه از یکدیگر تعریف کرد که ردیف در بالاترین سطح، دستگاه در سطح میانی و گوشه/نغمات در پایین ترین سطح قرار می گیرند. به بیان دیگر گوشه ها تشکیل دهنده دستگاه و هفت دستگاه و پنج آواز در موسیقی سنتی ایران تشکیل دهنده ردیف موسیقی اصیل و سنتی ایران هستند.
ردیف در موسیقی سنتی ایران
ردیف را می توان در تئوری موسیقی ایرانی اینگونه تعریف کرد: طرز قرار گرفتن آهنگ ها و نغمات موسیقی در کنار یکدیگر. که هر یک از این آهنگ ها/نغمات یک گوشه هستند و جزئی از یک دستگاه یا آواز محسوب می شوند. براساس این نظم قرار گرفتن آهنگ ها و همچنین در نظر گرفتن عوامل مختلف ردیف های مختلفی توسط موسیقی دانان سنتی ایران شکل گرفته است که در واقع ردیف هایی به نام آنها ثبت شده است. قدیمی ترین ردیف مربوط به علی اکبر فراهانی است که در دوره قاجار آن را تدوین کرده است، پس از آن نیز میرزا عبدالله و آقا حسینقلی و در دوره های بعد و نزدیک به زمان حاضر کسانی مانند ابوالحسن صبا، محمود کریمی و استاد محمدرضا شجریان(که هنوز زنده هستند) ردیف هایی را برای خود تعریف کرده اند. گسترده ترین ردیف را می توان ردیف میرزا عبدالله دانست که شامل 25 گوشه در هفت دستگاه و پنج آواز می باشد.
دستگاه در موسیقی سنتی ایران
دستگاه در تئوری موسیقی سنتی ایران، مجموعه ای از چند گوشه(نغمه) که از لحاظ گام، کوک و فواصل نت با یکدیگر هماهنگ هستند، تعریف می شوند. بسیار صاحبنظران معتقدند که مفهوم دستگاه در دوره قاجار پس از آنکه مفهوم ردیف شکل گرفت و مفهوم مقام به دستگاه تغییر کرد، شکل گرفت. در واقع پیش از این دوره موسیقی سنتی تنها براساس مقام ها که از لحاظ ساختار با دستگاه های امروزی موسیقی ما شباهت داشتند، آموزش داده می شد که با شکل گیری ردیف ها و دستگاه ها براساس گوشه ها مفهوم مقام تقریبا منسوخ شده است. هر دستگاه از چندین گوشه تشکیل شده‌است. به طور سنتی، این گوشه‌ها معمولاً در یک قالب دایره‌ای پنج قسمتی اجرا می‌شوند که شامل پیش‌درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ است. در موسیقی سنتی ایرانی ما هفت دستگاه ماهور، شور، همایون، چهارگاه، سه گاه، راست پنچگاه و نوا را داریم که البته برخی از موسیقی دانان مانند علینقی وزیری راست پنجگاه را در زمره دستگاه ماهور و نوا را جزئی از آوازهای دستگاه شور می دانند و در مجموع پنج دستگاه به همراه پنج آواز به صورت زیر تعریف می کنند:
- دستگاه ماهور شامل آواز راست پنجگاه می باشد.
- دستگاه شور شامل آوازهای دشتی – ابوعطا – افشاری – بیات ترک و نوا است.
- دستگاه همایون شامل دستگاه بیات اصفهان است.
- دستگاه چهارگاه
- دستگاه سه گاه
گوشه در موسیقی سنتی ایران
گوشه در تئوری موسیقی اصیل و سنتی ما در واقع آهنگ ها یا نغماتی هستند که در چارچوب دستگاه ها و آوازها قرار می گیرند و در نهایت ردیف را شکل می دهند. گوشه های هر دستگاه را می توان از یک قطعه آهنگ از حیث اینکه از لحاظ ساختار و جایگاه نت ها با یکدیگر وجه مشترک دارند، متمایز دانست. همچنین گوشه ها تنوع زیادی از حیث کوتاه یا بلند بودن، در یک یا چند دستگاه بودن و زمان نواختن دارند.
