آسیب شناسی خوشنویسی

الخط الحسن یزید الحق وضحا

جستاری در آسیب شناسی‎ ‎خوشنویسی با تاکید بر

جامعه شناسی

سید وحید طباطبایی صدر[1]

محمد علی رجبی[2]

چکیده :

      خوشنویسی در کشور ما از لحاظ پژوهش بیشترین ضربه را تحمل می‎ ‎کند چون عملاً جای پژوهشهای علمی- اقتصادی- فرهنگی- اجتماعی و سیاسی در این زمینه‎ ‎بسیار خالی است. هر چند این سبد کاملاًخالی از پژوهش نیست ، اما آسیب شناسیِ آن از جمله‎ ‎مواردی است که تقریباً با سبدی خالی روبرو است علیرغم تحولات درخط که‎ ‎مهمترین کشف بشریت برای برقراری ارتباط بوده ، اکنون نیز که عصر ارتباطات نام دارد‎ ‎شاهد هیچگونه تلاشی در این مورد نیستیم این شاید برمی گردد به نوع نگرش انسان نسبت‎ ‎به خط و به دلیل نیاز مبرم به آن ، به شکل نوعی نیاز فیزیولوژی درآمده و چون انسان‎ ‎ها در آن غوطه ورند شاید نیم نگاهی به آن دارند.‏ قدر مسلم اینکه انسان بدلیل فطرت زیبا جوی خود برای برقراری‎ ‎ارتباط سعی کرده از زبان و خط بشکلی شایسته استفاده کند و در بکارگیری آن تمام ذوق‎ ‎و هنر خود را بکار ببندد.‏‏   این مقاله ضمن بررسی اجمالی آسیب شناسی خوشنویسی نیم نگاهی هم به مسائل جامعه شناسی این هنر دارد .این پژوهش ماهیتاً تحلیلی و کابردی است و در جمع آوری اطلاعات آن صرفاً شیوه کتابخانه ای مد نظر بوده است.

کلمات کلیدی:  خوشنویسی . آسیب شناسی . جامعه شناسی

مقدمه

      ما ایرانیها مثل چینی ها در نوشتن خط نیز تاثیر و تاثر‎ ‎نپذیرفتیم و سعی کردیم آنچه را می نویسیم از خودمان باشد و زیبا باشد همین دلیل،‎ ‎تولد خط نستعلیق را مژده داد و باعث شد این خط در صدر مصطبه ی خطوط اسلامی بنشیند‎ ‎چون حاصل فرهنگ غنی و شکوهمند ایران بود و محملی برای انتقال دانش و معرفت کم کم‏‎ ‎این هنر(خوشنویسی) بوسیله نابغه های ایرانی به ظرفی پیشرو از دو نظر باطنی و ظاهری‎ ‎تبدیل شد که خود مظروف اندیشه ناب عالمان و ادیبان ایرانی گشت، این ظرف در طی قرون‎ ‎چنان راه کمال را طی کرد که خود تبدیل به مظروف (اندیشه) شد و حروف مفرده ی آن هم ،‎ ‎محتوا پیدا کرد و صاحب جذبه ای شد که بیننده اش فارغ از محتوای متن ، آنچه را که حس‎ ‎می کرد، زیبایی بود و این موسیقی صامت را با وجد به شنود بصری می نشست در آسیب‎ ‎شناسی نکات بسیاری قابل بررسی است ولی اهم این نکات را با پاره ای توضیحات ذیلاً به‎ ‎بحث می نشینیم.در آسیب شناسی خوشنویسی مباحث زیادی مد نظر قرار می گیرند که در ادامه به اهم آنها اشاره و در حد بضاعت توضیح داده خواهد شد.

1. شرایط اقلیمی و اجتماعی

2. شرایط فرهنگی شامل هنجارها و‎ ‎اخلاقیات ‏

3. شرایط سیاسی

4. شرایط اقتصادی

شرایط‎ ‎اقلیمی و اجتماعی‏

      محیط طبیعی و اجتماعی از عوامل سازنده ی شیوه های خاص. زندگی‎ ‎و اندیشه ی انسان هاست و شخصیت و تفکر آدمی نتیجه ی تاثیر متقابل انسان و محیط اوست‎ ‎در این میان هنرها نیز یکی از پدیده های نشان دهنده ی گوناگونی استعدادهای بشری‎ ‎است اما این بدان معنا نیست که انسان کاملاً زاده محیط خویش است چون او موجودی‎ ‎متفکر و پویا است و شیوه هایی را برمی گزیند که ایجاد تعادل و انطباق با محیط را‎ ‎هموار می کند ولی هنرها مانند سایر پدیده های انسانی در درجه اول میراث محیط طبیعی‎ ‎هستند و هر کدام زاده محیطی خاص مثلاً موسیقی سرزمینهای خشک و سوزان با سرزمینهای‎ ‎سرد و کوهستانی دارای رنگ یا هارمونی متفاوتی می باشند ، شیوه های هنری نیز در طول‎ ‎زمان دستخوش تغیراتی می شود که این تغییرات در جهت تکامل آن هنر نیست ، این شیوه ها‎ ‎گاه چنان متفاوتند که شباهت بین آن ها بسیار اندک است مانند تفاوت شیوه رئالیسم و‎ ‎کوبیسم در نقاشی اما خوشنویسی ضمن ویژگی های مشترکی که با سایر هنرها دارد کاملاً‎ ‎متفاوت است چون هنری متعالی است و با ذوق و اندیشه سروکار دارد و در زندگی آحاد‎ ‎جامعه رسوخ می کند ، ضرورت تفکر ایجاب می کند که هر کسی آنرا بیاموزد و در هر شرایط‎ ‎اجتماعی بکار بگیرد بنابراین دارای عمومیت آموزش است و آموزش آن نیز به شرایط خاص‎ ‎جامعه و تعالی اجتماعی دارد و در هر شرایطی آموخته نمی شود.‏ در این میان گرچه شیوه های خوشنویسی رو به فزونی بوده و هر‎ ‎شیوه با استفاده کامل از شیوه های قبلی بظهور رسیده بنابراین شیوه ها هرگز کهنه نمی‎ ‎شود و رواج خود را دارند.‏

·         آیا عوامل اقلیمی در ظهور و پرورش استعداد خوشنویسی و رواج آن‎ ‎موثر است؟

برای پاسخ به این سوال تحقیقی از قرن 7 الی نیمه اول قرن 14 ه.ق از یک‎ ‎گروه پانصد نفره بعنوان گروه نمونه بعمل آمده و نتیجه بررسی آن بصورت آماری ثبت‎ ‎گردیده:‏

      اولین نکته ای که به چشم می خورد این است که هر چه از شمال‎ ‎ایران بطرف جنوب می رویم از تعداد خوشنویسان کاسته شده تا آنجا که در قسمت های‎ ‎جنوبی چه شرق و چه غرب فاقد خوشنویس است و در قسمت های مرکزی نزدیک به جنوب‎ ‎خوشنویسان انگشت شمارند و در تبریز همواره خوشنویسانی را می شناسیم در قزوین هم‎ ‎همینطور و اصفهان هم مجمع خوشنویسان و هنرمندان بوده این نشان دهنده آن است که هنر‎ ‎خوشنویسی هم علیرغم متعالی بودنش تحت تاثیر عوامل اقلیمی می باشد محیط های سرد‎ ‎کوهستانی با سرزمینهای کشاورزی در قسمتی از سال مردم را بعلت سرما خانه نشین می کرد‎ ‎و این بستر مناسبی را برای انجام کارهای هنری در خانه فراهم می آورد اما شرایط‎ ‎اقلیمی اولیه و طبیعی است و پس از آن شرایط اجتماعی هم موثر است پس این سوال پیش‎ ‎می آید که آیا خوشنویسی زاده وراثت بیولوژیکی و خانوادگی و شهریست؟

      جواب این است که در خانواده هایی که خوشنویسان مشهوری به وجود‎ ‎آمده اند سوابق خوشنویسی- شعر- نقاشی و موسیقی وجود داشته این خود حاصل دو نوع‎ ‎وراثت است یکی ژنتیکی که ماده اولیه این هنر و استعداد فراگیری آن است و دیگری‎ ‎وراثت خانوادگی که در گذشته هر خانواده شغل و حرفه را از پدران به ارث می برده و‎ ‎هنر را از نسلی به نسلی دیگر منتقل می کرده وموجبات بوجود آمدن میراث شهری و‎ ‎اجتماعی می شده چون وجود یک هنرمند در یک شهر از چنان شهرتی برخوردار بود که نظر‎ ‎جامعه را جلب می کرده وباعث رونق آن هنر در آن شهر می گردیده.‏

      امروزه هم علیرغم تحولات بسیار جامعه بشری شرایط اقلیمی و‎ ‎اجتماعی با تاثیرگذاری کمرنگ تری هنوز بقوت خود باقی است .‏البته مرکزیت شهرها به عنوان پایتخت یا شهر تاثیر گزار در روابط حکومتی نیز بر این مساله تاثیر غیر قابل انکاری گذارده است.

شرایط‎ ‎فرهنگی :‏

شرایط فرهنگی را هم می توان در آسیب شناسی خوشنویسی دخیل دانست.در این باره ذکر چند مورد خالی از لطف نیست:

‏1- امروزه با توجه به رویکرد قشر جوان به هنرهای پرزرق و برق‎ ‎بدلیل خودنمائی ها و چشم و هم چشمی ها ، خوشنویسی علیرغم رونق فوق العاده اش دردهه‎ ‎های 60 و 1370 قدری منزوی گردیده است .‏

‏2- این هنر چون تماماً کار دل و دست است عملاً هنرمندش در‎ ‎قید وبند درآوردن منفعتی از این هنر نیست و علاقه شدید جامعه به تجملات وکسب درآمد‎ ‎هر چه بیشتر باعث شده تا ترجیح دهند این هنر راکه کارش بنوعی درگیری با عرفان است‎ ‎فقط در گالری ها ببینند .‏

‏3- لجام گسیختگی های اخلاقی نیز دامن پیدا کرده و این هنر را‎ ‎که کاملاً آمیخته با اخلاقیات ناب و مقدس مذهبی است ، باتعریف های امروزین هنجارهای‎ ‎اجتماعی همراه نمی بیند.‏

‏4- اساتید این فن نیز که الگوهای اخلاقی در همه زمینه ها‎ ‎هستند نیز متاثر از جو جامعه بنوعی 2 اصل صفا وشان از اصول 12گانه خوشنویسی را‎ ‎رعایت نمی کنند.‏و مسایل مادی جایگاهی را در خوشنویسی یافته است که پرداختن به آن این ضرب المثل را به ذهن متبادر می نماید که «بی مایه فتیر است» !!

      از لحاظ هنری نیز خوشنویسی چون هنری متعالی است ، خوشنویسان‎ ‎باید همزمان در یکی از هنرهای نزدیک به آن مهارت داشته باشند خوشنویسی چون الگوی‎ ‎واحد بین المللی ندارد شاید بنظر یک ضعف برسد. هرچند با نگاهی منتقدانه می توان این به اصطلاح ضعف را به عنوان ویژگی منحصر به فرد آن در نظر بگیریم . این هنر متکی به ذوق و سلیقه هنرمند است وبه اصطلاح‎ ‎نمونه ای از نقش مطلق و همین است که ما می توانیم خط هرکسی را خط خودش بدانیم.‏

      در این مسئله نیز که اخیراً شاهد مطرح شدنش بوده ایم (یعنی‎ ‎خوشنویسی هنر است یا فن) باید گفت که در این هنر مثل نقاشی از تمام اصول دور –سطح‎ – ‎نقطه –ساده روشن – رنگ و ... استفاده می شود و این مدعای هنر بودن خوشنویسی است‎ .در واقع تمام اصولی را که به عنوان مبانی هنرهای تجسمی می شناسیم و در همه ی هنرها جاری و ساری است در خوشنویسی نیز قابل اعتنا است و عدول از آنها امکان پذیر نیست.هر چند باید پرسید که برای هنر بودن آن التزام به معیار های غربی زیبایی شناسی باید مد نظر قرار گیرد یا ما باید طبق اصول زیبایی شناسی خودمان آن را مورد ارزشیابی قرار دهیم؟

شرایط سیاسی‎ :‎‏

      در گذشته نشر و نمای خوشنویسی وابستگی شدیدی به التفات سلسله‎ ‎ها و حکومت ها داشت اما این بدان معنی نبود که رسالت سیاسی خود مبنی بر زبان گویای‎ ‎مردم را بدوش نکشد نمونه های تاریخی مناعت طبع و آزادگی میرعماد و میرزای کلهر از‎ ‎این دسته است .اما امروزه خوشنویسی چون رونق خود را مدیون انقلاب اسلامی می داند‎ ‎بعنوان یک هنر کاملاً موافق با سیاست های مذهبی به حرکت خود ادامه داده و این مطلب‎ ‎جامعه را که خواستار به چالش کشیدن مسائل سیاسی روزتوسط هنر می باشند، ارضاء نمی‏‎ ‎کند.

       مضافاً این که هنر خوشنویسی بدلیل پرداختن به معنویات بنوعی از جناح گیریهای‎ ‎سیاسی حذر می کند و شاید معتقد است که این جناح گیریها چهره تقدس در این هنر را‎ ‎مخدوش می کند . اما خط مشی ها و سیاست گزاریهای متولیان خوشنویسی(انجمن خوشنویسان ایران) کاملاً متاثراز‎ ‎عملکرد مدیران هنری کشور می باشد که عمدتاً از اهالی هنر نیستند مطلب دیگر اینکه‎ ‎خوشنویسی هنر صلح و آرامش است و به مانند معماری از جنگ ضربه پذیری فراوانی‎ ‎دارد.‏

شرایط اقتصادی‎ :

      یکی از مهمترین آسیب های خوشنویسی در شرایط اقتصادی آنست‎ .‎‏ جائی که این هنر درآمدی ندارد ولی هزینه هایش فوق العاده بالاست.‏ مردم حاضر به پرداخت هزینه ای چند برابر‎ ‎برای کلاسی که شاید هیچ قدر و منزلی نداشته باشد، هستند ولی از پرداخت هزینه‎ ‎پایین شهریه برای کلاس خوشنویسی خودداری می ورزند که این امر موجب ناتوانی انجمن ها در‎ ‎اداره امور فرهنگی وهنری گردیده است.ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز بعنوان‎ ‎متولی امر انجمن ها شاید کمک هایی به انجمن ها ارائه کند.اما این کمک ها آنقدر‎ ‎ناچیز است که عملاً راهگشا نیست.‏ برپایی نمایشگاههای اختصاصی عملاً کار مشکلی شده چون تهیه و‎ ‎چاپ پوستر- بروشور –بنر و گالری جهت نمایشگاه احتیاج به حمایت مالی دارد. این مسئله‎ ‎در مورد نمایشگاههای فرمایشی (از طرف اداره ارشاد) نیز به چشم می خورد.‏

همچنین بهره گیری از اساتید طراز اول کشور در مناطق و شهرهای مختلف کمتر برخوردار مستلزم هزینه های زیادی‎ ‎است واینطور بنظر می رسد که مسئولین امر نسبت به این هنر مقدس وشریف کم‎ ‎لطفی و بی مهری می ورزند. ‏

نتیجه گیری

      هر چند برای مردم ایران و همه کسانی که خوشنویسی را دوست دارند مسلم شده است که خوشنویسی هنری قدسی است،اما مسائل و مشکلاتی بر سر راه تعمیم و گسترش آن وجود دارد که هر کدام از آنها می توانند روند تکاملی آن را به عنوان یک هنر ملی و مذهبی با چالش هایی جدی مواجه نمایند.در این زمینه پیشنهاد می شود برای رونق روز افزون آن، دولت ها دستور العمل هایی صادر نمایند تا متن کتب درسی همه ی مقاطع تحصیلی و حتی دانشگاه ها به خط نستعلیق تحریر شود تا این فرایند باعث تغییر ذائقه مخاطبین شده ،از طریق مشق نظری مناسب اقبال عمومی به این هنر شریف را افزایش دهند.همچنین تعلیم و تربیت معلمان خبره و توانمند می تواند ضعف آموزشی علاقمندان به خوشنویسی را در اقصا نقاط مملکت بر طرف سازد.برگزاری جشنواره های منطقه ای که با هزینه های کم و به جهت همگیر شدن این هنر صورت گیرد نیز می تواند آسیب های وارده به این هنر آسمانی را التیام بخشد.

منابع

دانشنامه ویکی پدیا

سایت تبیان

سایت مگیران

سایت نور مگ

تجارب شخصی مولف

---

[1]دانشجوی کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر دانشکده هنر دانشگاه شاهد تهران  و مدرس خوشنویسی  [e-mail]

[2] استادیار دانشکده هنر دانشگاه شاهد تهران