آداب و ابزار خوشنویسی قسمت اول

نگاهی به خوشنویسی و آداب و ابزار آن

ابزار خوشنویسی

ابزار اصلی این هنر :قلم نی ، مرکب ، دوات لیقه ، کاغذ، قلمتراش و زیر مشقی است. تهیه ابزار خوب همیشه باعث ایجاد هیجان و علاقه در هنر آموز است و وی را به تمرین بیشتر ترغیب میکند لذا در این مبحث از مشخصات لوازم و ابزارهای مناسب جهت تمرین یاد میشود.

مرکب ، دوات و لیقه 

مرکب خوشنویسی مرکب مخصوصی است که به صورت سنتی ساخته میشود بنابراین انواع دیگری که بصورت جوهر برای خودنویس ها و مصارف دیگر ساخته میشوند برای خوشنویسی مناسب نیستند.

امروزه مرکب خوشنویسی به دو صورت پودر و مایع در بازار موجود است. 

برای ساخت مرکب روشهای گوناگونی وجود دارد ولی بهترین شیوه ای که در بین خطاطان رایج است بدین صورت است که ابتدا مقداری دوده (برای رنگ سیاه و انواع کیاهان برای رنگهای دیگر ) رادر آب جوشیده سرد حل کرده و داخل آن زاج سفید ریخته و سپس آنرا با شعله کم میجوشانند؛ سپس آنرا آرام آرام خنک میکنند . این روش ساده ترین روش ساخت مرکب است . البته در بعضی مواقع زعفران ، پوست گردو و ... نیز کاربرد دارد.
برای استفاده بهتر از مرکب آنرا داخل دوات میریزند . دوات ظرف کوچکی است که دارای دهانه گشاد بوده و در داخل آن لیقه که الیاف ابریشم طبیعی است قرار میگیرد . مهمترین خاصیت لیقه تنظیم مقدار مرکب روی نوک قلم نی است .

گفته است : دواتت را نیکو گردان و در حفظ و نگاهداری اش بکوش که دواتها خزینه های ادب و فرهنگ اند. 

جاحظ گوید: اسم لیقه وقتی صدق می کند که آلوده به مرکب و داخل دوات قرار گیرد. 

استادی گفته است: بر عهده کاتب است که لیقه را در هر ماه تجدید کند و در هنگام فراغ از کتابت، در دوات را بگذارد تا از گرد و غبار محفوظ بماند و خط را فاسد و تباه نسازد. 

و بدان جهت مرکب را مداد نامیده اند که قلم را مدد می دهد و کمک می کند و مرکب از آن روی گویند که از اجزاء چندی فراهم آمده است. کلمه مداد به رنگهای دیگر نیز گفته می شود، ولی رنگ سیاه پیوسته در کار کتابت می آید و به رنگهای دیگر گاهگاه احتیاج می افتد.

رنگ سیاه خود درجاتی دارد: 

1- به شدت سیاهی (به عربی حالک) 2- سیاه عادی و معمولی (قاتم) 3- سیاه مایل به خاکستری (دَیجُور) 4- سیاه مایل به سبز یا سیاه طاوسی (مُدهام)
گویند: هیچ رنگی مانند سیاه، بر صفحه کاغذ سفید خوشایند نیست. 

مجنون هراتی سروده است: 

ولی باید به هر چل روز، دانا 

بپالاید دوات خویشتن را 

بشوید پاک و صافی لیقه اش را 

که از وی دور سازد غلّ و غش 

ولیکن کاتبان را در برابر 

دو می باید دوات ای پاک منظر

زبهر آنکه چون پیوسته خواهی 

کتابت راندن از رنگ سیاهی

ضرورت چون کتابت گشت بسیار 

سیاهی را شود غلظت پدیدار 

برای رفع آن بر قول اصحاب 

بباید ریخت در وی اندکی آب 

ولیکن آب در وی چون چکانی 

همان ساعت نوشتن کی توانی 

ضرورت یک زمان باید نهادن 

دواتی دیگر آن گه سرگشادن 

چو این در وقت غلظت بوده باشد 

سیاهیّ دگر آسوده باشد

در این یک نیز باید ریخت آبت

 وزان یک کردن آغاز کتابت 

دوات باید سرگشاده و کم عمق باشد. لیقه عبارت از چند نخ ابریشم تابیده است که به مرکب بیالایند و فایده اش این است که از ریختن و پاشیدن مرکب مانع می شود و مرکب را به اندازه به دَم قلم می دهد. برای خطاطی، مرکبی که در ایران و کشورهای اسلامی بدین منظور می سازند، بهتر از مرکّب های خارجی است .

خوش نوشتن به سه چیز حاصل شود: اول تعلیم استاد، دوم بسیاری مشق، سوم صفای باطن؛ و چنان که خواجه یاقوت علیه الرحمة و الغفران – فرموده که «الخط مخفی فی تعلیم الاستاد و کثرة المشق وصفاء الباطن و ادمان (تمرین مداوم) هر روزه از دست نباید داد که این معنی مُضر است به تخصیص مبتدی را. و عند الملال ترک باید داد.» 

در دانشوران ناصری اشارتی به اهمیت خوشنویسی و لزوم قواعد آمده است: 

اهل خط گویند: هر صنعت و علمی را می توان با عضو ناقص تحصیل کرد الّا خط که در آن باید تمام اعضا از چشم و گوش و دست و پابی عیب باشد، و مزاج معتدل و عقل کامل و اسباب جمع. چون با کوری توان در علم کامل (شد) و هم با کری و بعض از عیوب اعضا توان در صناعات حسّیّه مثل نقاشی و از این قبیل کمالی پیدا کرد، ولی خط چون نصف علم است هم محتاج به چشم صحیح بی عیب(است) و هم احتیاج خواهد داشت به شنیدن. از این بیان معلوم است که هم خط را شأنی بلند است و هم خوشنویسی را مرتبتی ارجمند، که سبب بقای علوم و آثار آیات الهی است الی یوم القیامه، و این معنی واضح است. 

کتب سماوی و اخبار و احادیث انبیاء قبل از خاتم، این که از میان برفت، عمده سبب، نبودن خطوطشان بوده است در تحت قاعده. و چون علم و صنعت و سایر چیزهای متعلق به دین و دولت از تحت قاعده و قانون خارج باشد پاینده نماند؛ و ماندن قرآن و سایر اخبار و احادیث کتب در دوره اسلامیه، عمده خطوطی است که بعد از اسلام وضع شد که بدان خطوط آن آثار باقی ماند. (جلد 5 ص 104 از کتاب نامه دانشوران)

کاغذ خوشنویسی 

برای نوشتن خط میتوان روی هرنوع کاغذی نوشت بشرط آنکه جوهر روی آن پخش نشود و سطح آن صاف و نرم باشد امروزه کاغذهای گلاسه برای نوشتن مناسبند هر چند که در صورت عدم دسترسی میتوان از طریق مالیدن صابون خشک روی کاغذهای معمولی تاحدودی آنرا برای نوشتن اماده کرد. 

قلم نی

بهترین نوع قلم نی که برای نوشتن مناسب است قلم نی دزفولی است این نوع قلم را از نیزارهای جنوب کشور و در منطقه خوزستان و دزفول بدست میاورند رنگ آن هرچه سرخ تر و متمایل به قهوه ای سوخته باشد مرغوبتر است سلطانعلی مشهدی که از هنرمندان نستعلیق نویس قرن دهم هجری است در رساله خویش از قلم خوب چنین یاد میکند :

که قلم سرخ رنگ می باید 

نه به سختی چو نگ می باید

نه در او پیچ و نه دراو تابی 

ملک خط نیک راست اسبابی

نه سیاه و نه کوته و نه دراز 

یاد گیر ای جوان زروی نیاز

معتدل نه ستبر و نه باریک 

و اندرونش سفید، نی تاریک

گرقلم سخت باشد و گر سست 

دست از این آن بباید شست

به عبارت دیگر میتوان گفت قلم غیر از اینکه باید سرخ متمایل به قهوه ای سوخته باشد ؛ باید در حد امکان گرد و استوانه بوده و دارای پیچ و تاب و

کژی نیز نباشد

ابتدا باید در نظر داشت واحد سنجش اندازه و تناسب حروف و کلمات در خوشنویسی نقطه است که آن عبارتند از اثر زبانه قلم بر روی کاغذ که یک

مربع کامل را تشکیل میدهد هر نقطه خود به شش قسمت مساوی تقسیم میشود که هر بخش یک دانگِ همان نقطه است .

طراحی حروف ؛ با ایجاد قوت و ضعفِ متناسب و نیز اتصالاتِ حروف برای تشکیل کلمه با نسبت های لازم ِ دانگ تحریر میگردد.

لازم به توضیح است که استادانِ قدیم و پیروان آن سبک و شیوه ، نقطه را مربع کامل ترسیم میکردند و مبنا قرار میدادند که پایهء اصلی طراحی

حروف و کلمات بر اساس همان مربع کامل قرار داشت ؛ حال آنکه مرحوم محمد رضا کلهر اندکی از طول کشش قلم (بقدر 6/1) کاهش داد و نقطه

پنج دانگی را مبنا قرار داد که ما نیز به پیروی از سبک وی اینگونه مینویسیم.

در زیر انواع تقسیم بندی سنتی آمده است :

از کوچکترین قلم تا 

  اندازه نیم میلیمتر ؛ غُبار 

از نیم تا سه جهارم (4/3) میلیمتر ؛ خفی

از 4/3 تا 1.5 میلیمتر ؛کتابت

از 1.5 تا 2 میلیمتر ؛ سرفصلی

از2 تا 6 میلیمتر ؛ مشقی یا قطعه

از 6 میلیمتر تا 2 سانتی متر جلی صفحه

از 2 به بالا ؛ کتیبه 

که خود این تقسیم بندی ها هریک دارای تقسیم بندی مجزایی است که مجال توضیح آن نیست.